نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه امام على (ع).پایه تربیت دینى بر تشو

نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه امام على (ع).پایه تربیت دینى بر تشویق است‏.آداب تنبیه از نظر امام على (ع).حکمت تنبیه نمودن‏.اندازه تنبیه نمودن‏.تنبیه از آسان به سخت‏. نقش تنبیه در تربیت از دیدگاه امام على (ع) روانشناسان معتقدند با توجه به زیان‏هاى متعدد روش‏هاى تنبیهى بهتر است هرگز از آنها به عنوان روش‏هاى تربیتى و اصلاحى استفاده نشود و به جاى آنها از روش‏هاى دیگر استفاده گردد، با این حال گاه ممکن است رفتار فرد چنان وخیم و خطرناک باشد که هیچ روش دیگرى به اصطلاح جواب ندهد و ناچار کاربرد روش تنبیه تنها روش ممکن باشد، مثل زمانى که رفتار نامطلوب فرد سلامت و بقاى خود او یا افراد دیگرى را تهدید مى‏کند. اگر به هر دلیل، لازم بود که تنبیه بکار گرفته شود باید آن را به طور موقتى و صرفاً به منظور کنترل رفتار مخرب بکار برد تا فرصت استفاده از روش‏هاى تغییر رفتار فراهم شود. (1)  ● منبع: ماهنامه - پیام زن - 1387 - شماره 199، مهر - تاریخ شمسی نشر 00/7/1387  پایه تربیت دینى بر تشویق است‏ اسلام با رویکرد تشویقى و ایجاد انگیزه‏هاى درونى مى‏کوشد جامعه سالم تربیت کند چنانکه در قرآن کریم مى‏خوانیم: «و لا تستوى الحسنة و لا السیئة ادفع بالتى هى احسن فاذا الذى بینک و بینهُ عدوة کانهُ ولى حمیم (2)؛ هرگز نیکى و بدى یکسان نیست همیشه بدى افراد را به بهترین نیکى پاسخ ده تا همان کس که با تو دشمنى دارد دوست تو گردد. امیرالمؤمنین (ع) مى‏فرمایند: «ازجر المسى بثواب المحسن (3)؛ خطاکار را به وسیله پاداش دادن به نیکوکار تنبیه کن.» باز مى‏فرمایند: «و لایکونن المحسن و المسى‏ء عندک بمنزلة سواء فان فى ذلک تزهیدا لاهل الاحسان فى الاحسان و تدریبا لاهل الاساءه على الاساءه و الزم کلا منهم ما الزم نفسه؛ هرگز نباید نیکوکار و بدکار در پیشگاه تو یکسان باشند که همانا چنین حرکتى نیکوکاران را در نیکى کردن بى‏رغبت نماید و تبهکاران را به بدکارى وادارد و، هر کدام از آنها بنا بر آنچه که خود انتخاب کرده‏اند برخورد نما.» آداب تنبیه از نظر امام على (ع) با توجه به اینکه تنبیه امرى تبعى و عرضى است و نباید به صورت امرى اصلى در تربیت مورد استفاده قرار گیرد، لازم است حتى‏المقدور از آن پرهیز شود و با تمهیداتى تلاش گردد که زمینه خطا و جرم کم شود و نه اینکه با دامن زدن به زمینه خطا و جرم، میدان تنبیه و مجازات را گسترده نمود. امیرمؤمنان على (ع) در عهدنامه مالک اشتر او را متوجه این امر تربیتى نموده و او را فرمان داده است که با تأمین کافى کارکنانش زمینه خطا و جرم را بکاهد و فقط در صورتى به تنبیه و مجازات دست یازد که چاره‏اى جز آن نباشد و شخص خطاکار و مجرم، در عین تأمین کافى دست به خیانت گشوده باشد. امام (ع) به مالک اشتر چنین مى‏نویسد: «ثم اسبغ علیهم الارزاق، فان ذلک قوة لهم على استصلاح انفسهم و غنى لهم عن تناول ما تحت ایدیهم و حجة علیهم ان خالفوا امرک او ثلموا امانتک... فان احد منهم بسط یده الى خیانة اجتمعت بها علیه عندک اخبار عیونک، اکتفیت بذلک شاهدا، فبسطت علیه العقوبه فى بدنه و اخذته بما اصاب من علمه، ثم نصبته بمقام المذله و و سمته بالخیانه و قلدته عار التهمه؛ (4) پس روزى آنان را فراخ دار، که فراخى روزى نیروى‏شان دهد تا در پى اصلاح خود برآیند و بى‏نیازى‏شان بود تا دست به مالى که در اختیار دارند نگشایند و حجتى بود بر آنان اگر فرمانت را نپذیرفتند یا در امانتت خیانت ورزیدند... پس اگر یکى از آنان دست به خیانتى گشود و گزارش مأموران مخفى تو بر آن خیانت همداستان بود، بدین گواه بسنده کن و کیفر او را با تنبیه بدنى بدو برسان و آنچه به دست آورده بستان. سپس او را خوار بدار و خیانتکار شمار و طوق بدنامى در گردنش درآر.» حکمت تنبیه نمودن‏ در تنبیه هدف بیدارى، هشیارى و بازدارندگى است بنابراین آنچه در تنبیه اعمال مى‏شود باید متوجه خلاف و جرم باشد به گونه‏اى که وسیله‏اى گردد براى جدایى شخص از اشتباه و گناه. پس لازم است تنبیه به کردار و رفتار و صفت شخص تعلق گیرد نه شخصیت انسانى و حقیقت وجود او. امیرمؤمنان (ع) فرموده است: «ان‏اللَّه سبحانه قد وضع العقاب على معاصیه ذیاة لعباده عن نقمته (5)؛ همانا خداى سبحان کیفر را بر معاصى خود قرار داده است تا بندگانش را از عذاب خویش بازدارد.» در این صورت ضرورت دارد که تنبیه چنان از ظرافت‏هاى تربیتى برخوردار باشد که به صورت عامل بیدارکننده و بازدارنده از بدى عمل نماید و چه بسا این هدف تنها با ندامت صورت گیرد و لذا در صورت احساس پشیمانى نباید شخص را به یاد اشتباه و گناهش انداخت و به تکرار عذرخواهى واداشت چنانکه امیرالمؤمنین (ع) فرموده است: «اعادة الا عتذار تذکیر بالذنب؛ (6) تکرار نمودن عذرخواهى، به یاد گناه انداختن است.» اندازه تنبیه نمودن‏ تنبیه باید کاملاً سنجیده و حساب شده و دقیق باشد و به هیچ وجه از حد و مرز لازم فراتر نرود، زیرا عملى طبیبانه است و هر گونه نسنجیدگى و بى‏دقتى در آن فاجعه‏بار است. امیرالمؤمنین على (ع) در سخنى به این امر توجه داده و یادآور شده است که چنانچه تنبیه سنجیده و حساب شده و دقیق نباشد، نه تنها تأثیرگذار نخواهد بود بلکه موجبات گستاخى و لجاجت را فراهم مى‏سازد: «الافراط فى الملامه یشب نار اللجاجه؛ (7) زیاده‏روى در سرزنش کردن، میزان لجاجت را افزون‏تر مى‏کند.» تنبیه از آسان به سخت‏ باید دقت شود که در صورت به نتیجه رسیدن تنبیه با اقدامات نرم و لطیف، به هیچ وجه نباید به سوى اقدامات سخت و شدید رفت. امیرمؤمنان (ع) فرموده است: «رب جرم اغنى عن الاعتذار عن الاقرار به؛ (8) بسا گناهى که اقرار به آن از عذرخواهى از آن بى‏نیاز سازد.» پس گاهى صرف پیشمانى و اقرار به نادانى، تنبیه شمرده مى‏شود و نباید گامى بیشتر در جهت تنبیه شخص برداشته شود. این لطافت‏ها در امر تنبیه با توجه به فلسفه تنبیه است و اگر تنبیه جز اینگونه دیده شود به امرى خلاف فلسفه خود تبدیل مى‏گردد، زیرا هدف، بیدارى و هشیارى و بازدارندگى است، چنان که شخص متنبه شده، چنان است که گویا خطا نکرده است و باید اینگونه دیده شود. در سخنى دیگر از امیرالمؤمنین (ع) مى‏خوانیم: «ما اذنب من اعتذر؛ (9) کسى که عذر خواهد، گویا اصلاً گناه نکرده است.» بنابراین در تنبیه پیوسته باید فلسفه تنبیه مدنظر باشد و از آن غفلت صورت نگیرد و به هیچ وجه نباید تنبیه به سوى تشفى خاطر و ارضاى خود و یا انتقام‏گیرى سوق داده شود. زیرا تنبیه زمانى واجد فلسفه خویش است که از سر محبت و شفقت باشد، نه از سر قساوت و خشونت. از امیرالمؤمنان على (ع) چنین روایت شده است: «اضرب خادمک اذا عصى‏اللَّه، واعف عنه اذا عصاک؛ (10) اگر خدمتگزارت خدا را نافرمانى کرد، او را تنبیه کن، ولى اگر شخص تو را نافرمانى کرد، او را ببخش.» این مجموعه آداب در تنبیه، زمانى به درستى به بار مى‏نشیند که شخص خطاکار خود را مستحق تنبیه بداند و هشدار بیرونى با بیدارى درونى توأم شود. به عبارت دیگر؛ اولاً تنبیه براى فرد توجیه شود و ثانیاً او خودش را مستحق تنبیه بداند همه عوامل تنبیه در اسلام در مسیر هدف بزرگتر است و تنبیه کردن زمینه‏اى است براى شکوفا شدن استعدادهاى انسان و رسیدن به کمال مطلق. اکنون نکاتى را که باید در تنبیه کردن مورد توجه قرار گیرد به گونه‏اى فشرده مرور مى‏کنیم: 1- باید بلافاصله بعد از عمل نامطلوب تنبیه کرد. 2- زمانى که فردى را تنبیه مى‏کنیم همزمان او را مورد دلسوزى قرار ندهیم. 3- تنبیه باید توأم با توضیح باشد تا فرد تنبیه شونده دلیل آن را بداند. 4- شدت و مقدار تنبیه باید متناسب با عمل نامطلوب باشد، 5 - اگر عمل نامطلوب است و باید تنبیه شود، لازم است مرتب آن عمل را تنبیه کرد نه اینکه به صورت متناوب و گهگاهى، زیرا اینگونه تنبیه کردن باعث ادامه رفتار نامطلوب مى‏شود. 6- تنبیه نباید عاملى براى جلب توجه باشد در تنبیه کردن باید محیط کنترل شود تا همه افراد رفتارى را نامطلوب بدانند نه اینکه رفتارى را عده‏اى تنبیه و برخى تشویق کنند پدر تنبیه کند و مادر تشویق یا معلم رفتارى را تنبیه کند و والدین همان رفتار را تقویت کنند این عامل باعث تضاد ارزش‏ها مى‏شود و نمى‏توان به سادگى آن را کاهش داد. 7- از تهدیدهاى غیر عملى خوددارى کنیم؛ زیرا فرد به زودى متوجه مى‏شود که این عمل، تنبیه به دنبال ندارد. (11) پى‏نوشتها: 1) تغییر رفتار و رفتار درمانى، ص‏344. 2) فصلت، آیه 34. 3) ابن ابى‏الحدید، ج‏17، ص‏410. 4) نهج‏البلاغه، نامه 43. 5) شرح غررالحکم، ج‏2، ص‏517. 6) همان، ج‏1، ص‏374. 7) همان، ص‏43. 8) شرح غررالحکم، ج‏4، ص‏74. 9) همان، ج‏6، ص‏59. 10) همان، ج‏2، ص‏194. 11) بررسى رفتار در روانشناسى تربیتى، ص‏116 - 117.