پیش فرض نوروزخوانی، قدیمی‌ترین و زیباترین رسم مژده‌دهی بهار

نوروزخوانی، قدیمی‌ترین و زیباترین رسم مژده‌دهی بهار

---

نوروزخوانی، قدیمی‌ترین و زیباترین رسم مژده‌دهی بهار
نوروزخوان‌ها در جلوی هر خانه شعرهایی برای خوشامد صاحب‌خانه می‌خواندند. مثلاً دعا می‌کردند پسرهای خانه داماد شوند و روزی، سعادت و نیکبختی برای اهل خانه آرزو می‌کردند. مردم آمدن نوروزی‌ خوان‌ها را به خانه‌هایشان خوش‌ شگون می‌دانند و به آنان برنج، شیرینی، تخم ‌مرغ، پول و چیزهای دیگر می‌دهند.
نخستین روزهای اسفند ماه، نوروزخوان‌ها درحالی که خسته‌اند، ولی با چهره گشاد و روحیه بسیار خوب از رودبار، به‌ویژه جلگه سرسبز گیلان و مناطق کوهستانی دیلم به رسم مژده‌دهی بهار می‌پردازند.
به گزارش خبرگزاری مهر، نوروزخوان‌ها سراسر خاک سرزمین گیل و دیلم را زیر پا می‌گذارند و نیز نیمی از بخش‌های مناطق کوهستانی و جنگلی استان مازندران، از بخش‌های عمارلو تا مناطق کجور را که از لحاظ فرهنگی در یک خطه قرار گرفته‌اند درمی‌نوردند.
در نوروزخوانی که ترجیعش با "باد بهاران آمده" آغاز می‌شود، سطرهایی در ستایش یا نکوهش "صاحب‌خانه" می‌سرایند و گاه مقداری پول، برنج، چای یا تخم مرغی را که می‌خواهند در شعر قید می‌کنند و چنین می‌خوانند:
"بخوانم من امام اولین را شه کشور امیرالمؤمنین را
وصی جانشین یعنی علی را به یاسین و الف لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نوروز امام دومین هم دسته گل
شفاعت می‌کند او بر سر پل اما سومین شاه جهان است
بود نامش حسین شاه یگانه و ... ."
آن‌ها این اشعار را تا امام دوازدهم تکرار می‌کنند.
"امام دوازدهم مهدی‌اش نام است تمامی کل عالم را امام است
بدانید حضرت صاحب الزمان است به یاسین و الف و لام و به فیروز
دهید مژده که آمد عید نوروز خدایا صاحب‌خانه را خوشحال گردان
جوانان را داماد گردان عروسش صاحب اولاد گردان
به یاسین و الف و لام و فیروز دهید مژده که آمد عید نوروز
هوا سرد است و بگرفته صدایم که چند تا تخم مرغ باشد دوایم
ایا همشیره فرخ لقایم بکش زحمت بیار عیدی برایم
جوانب خیر ببینید از دعایم و ... ."
نوروزخوان‌ها که در گذشته خبردهندگان و پیام‌آوران نوروز بودند، امروزه در بسیاری از مناطق روستایی و کوهستانی گیل و دیلم کار خود را ادامه می‌دهند.
نوروزخوان‌ها معمولاً در شب حرکت می‌کنند و فانوس و چماق همراه دارند. آنان از فانوس برای دیدن راه و از چماق برای زدن حیواناتی نظیر سگ‌ها و شغال‌ها استفاده می‌کردند و از محله‌ای به محله دیگر و از خانه‌ای به خانه دیگر سر می‌زدند.
بنابراین نوروزخوان‌ها در جلوی هر خانه شعرهایی برای خوشامد صاحب‌خانه می‌خواندند. مثلاً دعا می‌کردند پسرهای خانه داماد شوند و روزی، سعادت و نیکبختی برای اهل خانه آرزو می‌کردند. مردم آمدن نوروزی‌ خوان‌ها را به خانه‌هایشان خوش‌ شگون می‌دانند و به آنان برنج، شیرینی، تخم ‌مرغ، پول و چیزهای دیگر می‌دهند.
گروه نوروزی خوان‌ها معمولاً از سه نفر تشکیل می‌شود: یکی از آنان سرخوان است، شعر می‌خواند و بیشتر شعر نوروز و نوسال را که این‌طور شروع می‌شود می‌خواند: "فصل بهاران آمده گل در گلستان آمده مژده دهید ای دوستان نوروز سلطان آمده" و آن دو نفر دیگر هم این شعر را تکرار می‌کنند. یک‌نفرشان کوله‌باری هم بر دوش دارد که هدایای مردم را در آن جمع می‌کند. شاخه‌هایی از درخت شمشاد نیز به همراه دارند که به صاحب‌خانه‌ها می‌دهند و برایشان دعا می‌کنند.
بدین ترتیب، نوروزخوانی، آیینی مربوط به نوروز است که در نواحی مختلف به شکل‌های گوناگون اجرا می‌شود. این آیین در دو سوی البرز، به‌خصوص در مازندران، گیلان، کومش و طالقان به وفور یافت می‌شود و در حقیقت بخش مهمی از موسیقی آیینی ـ مذهبی دو سوی البرز را تشکیل می‌دهد.
نوروزخوانی در مناطق مختلف با نام‌های نوروز نو سال، امام خوانی، بهار خوانی، نوروز نامه و ... معروف است و پیشینه و ریشه این آیین تا دوران قبل از اسلام قابل ردیابی است.
کارشناسان و صاحب‌نظران از نحوه شرایط اجرای نوروزخوان‌ها و تطبیق آن‌ها با محیط می‌گویند: شاید بتوان گمان داشت که حرفه‌ای بودن این مراسم و ایجاد درآمدی برای بهار خوان‌ها از علل اصلی تطبیق آن‌ها با شرایط و خواست مذهبی مردم برای ادامه کار نوروز خوان‌هاست.
از آیین‌های موسیقایی غیرمذهبی کهن دیگر، همچون "آرش تیرانداز"، "تیرما سیزده" و "ستایش چراغ" در شامگاهان که توسط افراد هر خانواده اجرا می‌شد به دلیل غیرحرفه‌ای بودن و عدم وجود جنبه‌ها و انگیزه‌های مالی به فراموشی سپرده شد. اما در حقیقت، منع مذهبی دلیل مقبول‌تری برای فراموشی آیین‌های غیرمذهبی است و نوروزی‌ها به دلیل استفاده از روایات و نقل مذهبی ماندگار شدند.
مشحون نیز در کتاب "تاریخ موسیقی" خود، می‌نویسد: سرودهای نوروزی که با آهنگ مخصوص در گیلان، مازندران و گرگان در پیشواز سال نو و نوروز می‌خوانند، ظاهراً سابقه بسیار قدیمی دارد.
با این وصف، نوروزخوانی‌ها از نظر مضمون و نحوه اجرا به بخش‌های مختلفی همچون امام خوانی، توصیف خوانی، مدح خوانی، هجو خوانی، بداهه پردازی و ... قابل تقسیم است.
امام خوانی تقریباً در تمام نمونه‌های شنیده می‌شود. نوروزخوان از مدح معصومین و امامان کار خود را آغاز می‌کند. ذکر ۱۲ امام و خصوصیات آنان در اغلب نوروزی‌ها مشاهده می‌شود. در میان برخی از روایت‌ها، ذکر امام حسین(ع) و مصائب او و خاندانش مفصل‌تر تشریح شده است. در برخی مناطق، در پایان این بخش از برخی داستان‌ها و روایت‌ها نظیر قصه آدم و حوا، حضرت ابراهیم و ... نیز استفاده می‌شود.
توصیف‌خوانی، وصف بهار و طبیعت، رستاخیز زمین و ستایش پاکی و نیکی بخش دیگری از آیین نوروزخوانی است. معمولاً این بخش با تغییر ملودی همراه است، ستایش و توصیف بهار و طبیعت ممکن است توسط ترجیع‌خوان‌ها در میان بخش‌های دیگر نیز خوانده شود.
مدح‌خوانی و هجوخوانی از دیگر مراحل نوروزی‌خوانی است که به انعام و خلعت می‌انجامد و همچنین امکان ادامه طنز، هجو، ستایش و مدح را برای نوروزخوان فراهم می‌آورد. دریافت انعام، مدح و عدم آن، هجو و سخره را برای صاحب‌خانه به دنبال دارد.
بداهه‌پردازی، موقعیت اجرا، شرایط و مکان اجرای آیین و نحوه انعام صاحب‌خانه، نوروزخوان را در شرایطی قرار می‌دهد تا با توجه به موارد ذکرشده اجرای خود را با شرایط تطبیق دهد.
حافظه قوی، توان اجرایی و بداهه‌سرایی، به‌خصوص در زمینه خلق شعر مناسب، از ویژگی‌های مهم یک نوروزخوان است. همچنین گرفتن انعام، در برخی مناطق برای نوروزخوان امری نکوهیده بوده، پس به مهاجرت می‌پرداخت تا در منطقه‌ای دیگر به انجام آیین بپردازد.
تسلط نوروزخوانان کومش به زبان طبری و نوروزخوانان طالقان به گیلکی و طبری به حضور آنان در گیلان و مازندران می‌انجامید. این مسأله سبب انتقال بخشی از فرهنگ شفاهی و سنت‌های موسیقی در دو سوی البرز بوده است. همین‌طور مجالس نوروزخوانی مجموعه‌ای از عقاید، آداب و رسوم، شادی، انتقاد و اطلاع‌رسانی را در خود جای داده است.
توصیف و بازگویی احساسات مردم در بازنگری بهار و نوروز، تبلیغ افکار آیینی و اعتقادات مذهبی، بازگویی وقایع ناگوار سیاسی ـ اجتماعی به شیوه تمثیلی و کنایی و غالباً در قالب طنز و هجو به منظور انتقال اخبار و وقایع از نقطه‌ای به نقطه‌ای دیگر، از دیگر مزیت‌های نوروزخوانی است.
گردش ملودی در نوروزی‌ها ساده و روان است. راویان این نوع موسیقی از میان مردم عادی برخاسته و موسیقی‌دان حرفه‌ای نبودند و این خود به سادگی اجرا انجامیده است. هر بخش از جمله‌ای کوتاه تشکیل شده که تکرار می‌شود و گاه به خاطر انطباق با شعر، گردش ملودی مختصر تغییری می‌یابد. در هر منطقه آوازهای نوروزخوان از آوازهای منطقه تأثیر پذیرفته است. دامنه صوتی کوتاه، آن را از سایر موسیقی‌های آوازی متمایز می‌کند، ضمن آن‌که در برخی مناطق فرم و ساختار اجرا به آن حالتی غیرملودیک می‌دهد.
با این حال، استفاده از هم‌خوانی، به صورت سئوال و جواب، ویژگی بسیاری از نوروزی‌هاست. نوروزخوانی کاملاً آوازی بوده و در اجرای آن از هیچ سازی استفاده نمی‌شود.