تعزیه، برشی از هویت ایرانی

تعزیه، برشی از هویت ایرانی

دکتر سیدرضا شاکری

پدیده‌های مذهبی را می‌توان از دیدگاه‌های گوناگون مورد بررسی و مطالعه قرار داد. تعزیه در ایران فی‌نفسه یک فعالیت مذهبی (شیعی) است، اما در مراحل و لایه‌های عمیق فرهنگی، اجتماعی، ادبی و حتی اسطوره‌ای ایران در پیچیده است.

این امر را می‌توان در نوع زبان و ادبیات حاکم بر تعزیه، (به ویژه شعر حماسی)، شخصیت‌ها و قهرمانان آن، نمادها و نشانه‌ها‌ و لباس و پوشش و حتی تزیین و نحوه‌ی آذین بندی‌ها و... مشاهده کرد..................

.

تعزیه، برشی از هویت ایرانی دکتر سیدرضا شاکری پدیده‌های مذهبی را می‌توان از دیدگاه‌های گوناگون مورد بررسی و مطالعه قرار داد. تعزیه در ایران فی‌نفسه یک فعالیت مذهبی (شیعی) است، اما در مراحل و لایه‌های عمیق فرهنگی، اجتماعی، ادبی و حتی اسطوره‌ای ایران در پیچیده است. این امر را می‌توان در نوع زبان و ادبیات حاکم بر تعزیه، (به ویژه شعر حماسی)، شخصیت‌ها و قهرمانان آن، نمادها و نشانه‌ها‌ و لباس و پوشش و حتی تزیین و نحوه‌ی آذین بندی‌ها و... مشاهده کرد. علی شریعتی شاید نخستین متفکری بود که سخن از هویت ایرانی- اسلامی به میان آورد. نکته‌ی برجسته تحلیل وی، نگاه تاریخی بود که توانست دو جریان عمده در هویت ایران، یعنی جریان ایرانی و جریان اسلامی را برجسته کند. این دو جریان مانند دو رودخانه در تاریخ ایران جاری شده‌اند و به تناسب شرایط، بستر رودخانه و زمان بروز و ظهور‌های متفاوتی دارند. این دو جریان‌ در کلیت تاریخ ایران چنان در هم آمیخته‌اند که جدایی‌شان ممکن نیست و با این وحدت و آمیختگی در تعیین سرنوشت ایرانیان مؤثر شده است. می‌توان این در هم آمیختگی را در پدیده‌ها و مصادیق عینی آن مشاهده کرد. یکی از این مصادیق تعزیه است که به نوعی یکی از نقاط برجسته‌ی تلاقی دو جریان مذکور می‌باشد. از این رو تعزیه می‌تواند از نگاه این نوشتار به عنوان برشی از هویت ایرانی تلقی گردد. تعزیه نوعی روایت جدال حق و باطل است که در این حالت مسأله بسیار فراتر از یک واقعه مثالی یعنی حادثه‌ عاشورا می‌باشد و به عنوان یک اصل کلی در هستی و مقدرات خداوند می‌باشد. عاشورا حادثه‌ای است که در واقعیت، یعنی در تاریخ اتفاق می‌افتد و پس از آن در گذار از مراحل مختلف فرهنگی و اجتماعی زندگی ایرانیان مورد خوانش قرار گرفته و به واقعیتی جدید و اصیل در فرهنگ تبدیل می‌گردد. این حادثه به حوزه‌ها و ابعاد مختلف زندگی مردم مثل آیین‌ها، ادبیات، فرهنگ‌ عامه، پوشش و آذین‌بندی فضاهای عمومی مثل کوچه‌ و خیابان، سطح سیاسی و... گسترش می‌یابد. این حادثه با ارزش‌های آن به تدریج به نوعی معیار شناخت خود و تمایز از دیگران بدل شده، و در اینجاست که تعزیه صبغه‌ی هویتی به خود می‌گیرد. یک ایرانی از خردسالی- حتی گاه از نوزادی- وارد این فرایند می‌شود. او در ابتدا که کودکی بیش نیست. به همراه خانواده، (پدر، مادر و خواهر و بردار) در این مراسم شرکت می‌کند. جنبه‌های نمایشی تعزیه برای هر کودک و نوجوان جذاب و گیرا است. تفاوت لباس (گروه قرمزها و گروه سبزها) برای او به تدریج معنادار می‌شود. سخنان، اشعار و گفته‌های قهرمانان (مثبت یا منفی) نوعی نگاه و جهان‌بینی ایجاد می‌کند. نوجوانان ایران گاه در بازی‌های خود استفاده از مراسم تعزیه و صف‌بندی آن را به کار می‌برند. از این دیدگاه تعزیه در بازی‌های بچه‌ها هم قابل بررسی است. با رشد فرد و تکرار این مشارکت و فرایند در مراحل مختلف سنی وی به تدریج، ارزش‌ها، آثار و پیامدهای مربوط به آن در ذهن و زبان او نهادینه می‌شود. او در تعزیه با آمادگی و شوق خاصی شرکت می‌کند. بر مظلومیت آل‌عبا گریه می‌کند و بر جبهه شر یعنی اشقیا، لعنت و نفرین می‌فرستد. آب برای هر ایرانی با سابقه‌ی تاریخی که در ایران دارد، به یک پدیده‌ای مقدس تبدیل می‌شود. او به هنگام نوشیدن آب بر امام حسین و تشنگان کربلا درود می‌فرستد و یزید و سپاهش را لعنت می‌کند. کودک و نوجوان و جوان ایرانی برای کودکان امام حسین (علیه‌السلام) ( حضرت رقیه، سکینه و طفلان مسلم). نوجوانان کربلا (مانند حضرت قاسم) و جوانان (مثل حضرت علی‌اکبر) گریه می‌کند. وجه برجسته‌ی هویتی تعزیه در هین نقطه عطف است که حادثه‌ عاشورا که در تعزیه بازتولید می‌شود، برای همه سن‌ و سال‌ها از نوزادی (طفل شش ماهه) تا پیری (حبیب‌بن مظاهر هفتاد ساله) قهرمان دارد. این ویژگی باعث شده است که هر فرد در هر مقطع سنی با قهرمانان کربلا همدلی کند. این وضعیت خاص ویژگی هویت‌بخشی تعزیه را بسیار برجسته و کارآمد ساخته است. رفته رفته فرد ایرانی که شاهد تکرار حادثه عاشورا در آیین تعزیه است، آمادگی پیدا می‌کند که در صورت ظهور شرایط در نوعی تعزیه مشارکت فعال داشته باشد و برای دفاع از ارزش‌هایش مثل مظلومیت، عدالت و مبارزه با ستم در عمل وارد میدان شود. یکی از این مصادیق مشارکت فعال ایرانیان که در دفاع مقدس بر آمد، خود یک رویداد هویتی است. چنانچه یک جزء کوچک از جنگ یعنی برای مثال در متن و محتوای وصیت‌نامه‌های شهدا و رزمندگان تأمل کنیم، بخوبی اثربخشی و هویت‌سازی تعزیه را مشاهده می‌کنیم. به این ترتیب تعزیه در صورت تکرار مدام در فضاهای فرهنگی و اجتماعی ایران می‌تواند باز هم به عنوان نمادی از هویت ایرانیان قلمداد گردد. http://www.roshdnews.ir/index.php?view&sid=28411