راهیان ولایت معرفت سرا(علوی)

عرفان اسلامی (2) در بیان حالات عارفان

نویسنده: استاد حسین انصاریان

شرح کتاب مصباح الشریعة ومفتاح الحقیقة

قالَ الصَّادِقُ(علیه السلام): نَجْوَىَ الْعارِفینَ تَدورُ عَلى ثَلاثَةِ أُصُول: الخَوْفُ وَالرَّجاءُ وَالحُبُّ.
فَالْخَوْفُ فَرْعُ الْعِلْمِ ، وَالرّجاءُ فَرْعُ الیَقینِ ، وَالْحُبُّ فَرْعُ الْمَعْرِفَةِ .
فَدَلیلُ الْخَوفِ الهَرَبُ ، وَدَلیلُ الرَجاءَ الطَّلَبُ ، وَدَلیلُ الحُبّ إیثارُ الْمَحْبُوبِ عَلى ما سِواهُ .
فَإِذا تَحَقَّقَ الْعِلمُ فی الصَّدْرِ خافَ ، وَإِذا صَحّ الخَوفُ هَرَبَ ، وَإِذا هَرَبَ نَج ، وَإِذا أَشْرَقَ نُورُ الیَقینِ فی الْقَلْبِ شاهَدَ الفَضْلَ وَإِذا تَمَکّنَ مِنْهُ رَج ، وَإِذا وَفِقَ لِلْطَّلَبِ وَجَدَ ، وَإِذا تَجَلّى ضِیاءُ الْمَعْرِفَةِ فی النُّؤادِ هاجَ ریحُ الْمَحَبَّةِ ، وَإِذا هَاجَ ریحُ الْمَحَبَّةِ إِسْتأْنَسَ فی ظِلالِ الْمَحْبُوبِ وَآثَرَ الْمَحبُوبَ عَلى ما سِواهُ ، وَباشَرَ أَوامِرَهُ وَاجْتَنَبَ نَواهِیهِ .
وَإِذا اسْتَقامَ عَلى بَساطِ الأُنْسِ بِالْمَحْبُوبِ مَعَ أَداءِ أَوامِرِهِ وَاجْتِنابِ نَواهِیهِ وَصَلَ إِلى رُوحِ الْمُناجاة .
وَمِثالُ هذِهِ الأُصُولِ الثَّلاثَةِ کَالْحَرَمِ وَالْمَسْجِدِ وَالْکَعْبَةِ فَمَنْ دَخَلَ الْحَرَمَ آمِنَ مِنَ الْخَلْقِ ، وَمَنْ دَخَلَ الْمَسْجِدِ آمَنَتْ جَوارِحُه أَنْ یَسْتَعْمِلَها فی الْمَعْصِیَةِ ، وَمَنْ دَخَلَ الْکَعْبَةِ أَمِنَ قَلْبُهُ مِنْ أَنْ یَشْغَلَهُ بِغَیْرِ ذِکْرِ اللهِ .
فَانْظُرْ أَیُّهَا الْمُؤْمِنُ ، فَإِنْ کانَتْ حَالَتُکَ حالةً تَرْضاها لِحُلُولِ الْمَوتِ فَاشْکُرِ اللهَ عَلى تَوْفیقِهِ وَعِصْمَتِهِ ; وَإِنْ تَکُنْ الأُخْرى فَانْتَقِلْ عَنْها بِصِحَّةِ العَزیمَةِ وَانْدَمْ عَلى ما سَلَفَ مِنْ عُمْرِکَ فی الْغَفْلَةِ ، وَاسْتَعِنْ بِاللهِ عَلى تَطْهِیرِ الظّاهِرِ مِنَ الذُّنُوبِ ، وَتَنْظیفِ الْباطِنِ مِنَ الْعُیُوبِ، وَاقْطَعْ زِیادَةَ الْغَفْلَةِ مِنْ قَلْبِکَ وَاطْفِ نارَ الشَّهْوَةِ مِنْ نَفْسِکَ .

عرفان و عارف

امام صادق (علیه السلام) در ابتداى روایت مورد بحث مى فرمایند : سرّ وجود عارفان و حقیقت باطن آنان بر سه اصل استوار است:

بیم ، امید ، محبّت .
در سطور گذشته مسائل قابل توجّهى را در باره ى عرفان و عارف ذکر کردیم اینک لازم است توضیح بیشترى در این زمینه ارائه گردد تا عارفانى که در فرمایش امام معصوم (علیه السلام) آمده اند چهره ى روشن ترى از خود نشان دهند ، بنابر این پس از توضیح و تفسیرى که نقل مى کنیم به شرح سه اصل بیم ، امید ، محبّت اقدام مى نماییم .
در این قسمت به کمک آیات و روایات و کلام بزرگان قوم اوصاف عارف را بازگو مى کنیم ، امید است ما نیز توفیق اتّصاف به این اوصاف ملکوتى و حالات ربّانى و واقعیّات الهیّه را بیابیم .
عارف : با کمک گیرى از فرهنگ وحى ، و راه و روش انبیا و ائمّه ى طاهرین به شناخت مبدأ و معاد و حقایق اصیل وواقعیات مبنایى موفّق شده ، و عملاً به آن حقایق و واقعیّات آراسته شده است .
عارف : انسانى است که دل به نور توحید برافروخته ، و با توجّه به قرآن با چشم دل ، به مشاهده ى قیامت برخاسته ، و با تکیه بر حقیقت توحید و معاد ، عقاید و اخلاق و اعمال خود را از آلودگى ها پیراسته ، و جان و دل و اعضاء و جوارح خویش را با فیوضات الهیّه آراسته ، و در راه علم و عمل مجاهده کرد ، و در مملکت پاک خلوص مسکن گرفته است .
عارف : جز خدا نمى بیند ، و جز خدا نمى داند ، و جز خدا نمى خواهد ، و جز خدا نمى گوید ، و جز خدا نمى شنود ، و جز به خدا میل نمى کند ، و جز به سوى خدا نمى رود .
عارف : آگاه به حقوق خالق و مخلوق و رعایت کننده ى هر دو حقوق در تمام زمینه هاى حیات و زندگى است .
عارف : سرمایه هاى ارزشمند عمر را هدر ندهد ، و جز خواسته ى پروردگار عزیز چیزى نمى طلبد و به غیر صراط مستقیم نمى رود ، و از عاشقان جمال او جدا نمى شود ، و از هدایت گمراهان و علاج بیماران غفلت نمى کند .
عارف : براى خدا بنده اى است نیکو ، و براى خلق خدا رفیقى است خوشخو .
عارف : همچون زمین منبع خیر و برکت ، و چون خورشید انرژى بخش ، و چون باران بهاران منشأ تراوت و بیدارى است .
عارف : چون زنبور عسل شیرینى مهر و محبّتش براى دوستان و نیش قهر و غضبش براى دشمنان است .
عارف : غرق در دریاى اطاعت ، متّحد با عبادت ، حقیقتى است متّصف به کرامت ، و براى خلق خدا چون دریایى از برکت است .
عارف : انسانى است وال ، و در آدمیت و انسانیت در افقى بال ، در میان مردم گوهرى اعلا و براى جامعه ى انسانى چراغى راه گشا است .
عارف : گلى بى خار ، براى دین یاور و یار ، در سخن گفتن با مردم هشیار ، در میان غفلت زدگان بیدار ، در برخورد با خلق خدا منبعى دین دار ، در راه حق موجودى پرکار ، واقعیّات هستى را نقطه ى پرگار ، در باغ انسانیّت چون درختى پربار ، و از تمام حرکاتش ، صفات خداوندى نمودار است .
عارف : فرمانبردار حق است و دل سپرده ى پیشگاه او . جان به عشق محبوب ، زنده نموده ، و از شیطان بار نبرده ، و جز حق نگفته ، و غیر حق ندیده :
به صحرا بنگرم صحرا تو وینم *** به دریا بنگرم دریا تو وینم
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت *** نشان از قامت رعنا تو وینم
عارف : شاگرد مکتب انبی ، همنشین با اولی ، در بندگان حضرت الله از اصفی ، و به راه سیر و سلوک بین ، و به اجراى دستورهاى مولا توان ، و زبانش به عشق و ذکر حق گوی ، و در جستجوى حقیقت همیشه پوی ، و به اسرار خزانه ى محبوب دانا است .
عارف : به رموز بندگى آگاه ، در تمام لحظات حیات رهرو راه ، روشنى بخش دل گمراه ، نجات دهنده ى سرنگون شده در چاه ، و به نیمه شب مونس و همدم آه ، حضرت مالک الملوک را خادم درگاه ، در تمام اوقات حاضر درگاه ، مبرّاى از آلوده شدن به حبّ جاه ، و فقط و فقط خواستار الله است .
خوشا آنان که الله یارشان بى *** که حمد وقل هوالله کارشان بى
خوشا آنان که دایم در نمازند *** بهشت جاودان بازارشان بى
عارف : عاشق خد ، مجاهد فى سبیل الله ، آراسته به اخلاق پاکان ، همراه و همراز نیکان ، دور کننده از کافران و مشرکان ، شمع بزم شاهدان ، پاک و پاکیزه از خوى ددان ، طبیب درد دردمندان ، دستگیر مستمندان ، امید ناامیدان ، و در راه وصال شهیدى از شاهدان است .
به خونم نویسید لوح مزار *** که این است شهید ره عشق یار
به والله وبه بالله وبه تالله *** قسم بر آیه ى نَصْرٌ من الله
که دست از دامنت من برندارم *** اگر کشته شوم الحکم لله
عارف : با دل خاشع ، فروتن و متواضع ، در برابر مردم مؤمن خاضع ، مال و جان را در راه خدا بایع ، نکات حیاتش براى عبرت دیگران از بهترین وقایع ، نور دل و جانش همه جا شایع ، در علم و عمل و کرامت و فضیلت چشمه اى نابع ، آثار بندگى از چهره اش ساطع ، در برابر دشمنان حقّ و حقیقت قاطع ، اعماق جانش خزینه اى از ودایع ، در همه ى عمر از لقمه ى حرام جائع ، براى نیازمندان انسانى نافع ، وسوسه ى شیطان و اهل باطل را از دل هر کسى دافع ، جز از حضرت مولا ندارد توقّع منافع ، از خواسته هاى حضرت محبوب هیچ چیز نیست او را مانع ، هم اوست بین خلق و حق شافع ، مقام انسانى خود را به وسیله ى بندگى خالص رافع ، دل آگاهش همچون برق لامع ، فرمان حقّ و انبیا و امامان را وجودى است سامع ، مقام علم و عمل و اخلاق را منبعى جامع است .
بلبل مرغزار عشق ، هزار دستان گلزار محبّت ، عارف شوریده سر ، عامل عالم ، حضرت فیض مى فرماید :
بس جور کشیدیم در این ره که بریدیم *** المنّة لله که به مقصود رسیدیم
طى شد الم فرقت و برخاست غم از دل *** با دوست نشستیم و مى وصل چشیدیم
از علم یقین آمد و از گوش به آغوش *** دیدیم عیان آنچه به گفتار شنیدیم
تا صاف شود عیش زآلایش عصیان *** با دوست یکى گشته سر مرگ بریدیم
بس عقده ى مشکل که در این راه گشودیم *** بس گمشدگان را که به فریاد رسیدیم
با پاى برفتند گروهى ره جنّت *** ما با پر عرفان به ره قدس پریدیم
بر وحدت حق فاش و نهان داده شهادت *** تا ساغرى از باده ى توحید چشیدیم
عرفان ولى را زره وحى گرفتیم *** فرمان نبى را به دل و جان گرویدیم
چون فیض رسیدیم به سرچشمه ى حیوان *** از مرگ رهیدیم و زآفات جهیدیم
عارف : انسانى است شید ، عباداتش عین خلوص و تقو ، قدرش مجهول و ناپید ، مشتاق وصال مول ، تمام شئون زندگى از او هوید ، پاک از خزى دنی .
ما چو نائیم و نوا در ما زتوست ***ما چو کوهیم و صدا در ما زتوست
ما عدمهائیم هستى ها نما***تو وجود مطلقى هستىّ م
ما همه شیران ولى شیر علم***حمله مان از باد باشد دمبدم
حمله مان از باد و نا پیداست باد***جان فداى آنچه ناپیداست باد
آتش است این بانگ ناى و نیست باد***هرکه این آتش ندارد نیست باد
عارف : انسانى است که او را نیازى جز به خدا نیست ، آنى از یاد محبوب جدا نبوده و هرگز روى گردان از بلا نیست . نوایش جز مناجات با مولا نیست ، با عشق حضرت جانان توجّهش به دنیا و عقبى نیست ، رفیق راهش غیر اهل ولا نیست ، چراغ محفلش جز نور اولیا نیست ، همچون او کسى به اسرار راه دانا نیست ، اگرچه جز خدا نبیند و غیر خدا نخواهد ، ولى به خاطر نور بخشیدن به دیگران چون شمع مى سوزد و نور مى دهد . همّتش جز رسیدن به مقام اعلا نبوده و از قید و عشق دوست هرگز رها نیست ، زبانش جز به ذکر دوست گویا نیست ، گوشش جز در برابر خواست معشوق شنوا نیست ، غیر دریاى محبّت جایى در شنا نیست ، با غیر محبوب ابدى آشنا نیست ، هرگزش بر سر دنیا و مادیّت با کسى دعوا نیست ، در درونش جز عشق شدید مولا غوغا نیست ، او را در دنیا جز غم دوست بلا نیست ، قدر و منزلتش در میان خلق عالم برملا نیست ، در عمق جان و هستى اش ذرّه اى هوس و هوى نیست ، او را جز رضاى دوست رضا نیست ، بر زبانش جز حمد و تسبیح و تهلیل و سخن نیکو و ثناى الله ادّعا نیست .
عارف وارسته ، عاشق پیراسته ، حکیم فرزانه حضرت الهى قمشه اى مى فرماید :
ما عشاقان غیر از خدا یارى نداریم *** با یاریش حاجت به دیّارى نداریم
با هرچه پیش آید به عالم شادکامیم *** بر دوش جان غیر از غمش بارى نداریم
نور رخش تا در دل ما شد پدیدار *** آئینه ى یاریم و زنگارى نداریم
عالم به چشم ما گلستانى است بى خار *** الاّ غمش در پاى دل خارى نداریم
تنها خیالش صبح و شامان مونس ماست *** انسى دیگر با یار و اغیارى نداریم
افتاد بارى کار ما با عشق و صد شکر *** با هیچ کس زین پس سروکارى نداریم
بر ما فقیران رحمى اى سلطان که در دل *** هیچ آرزو جز فیض دیدارى نداریم
فریاد اگر یاد تو رفت از خاطر ما *** ماهى فروزان در شب تارى نداریم
جز یاد رویت اى گل بى خار عالم *** ما بلبل زاریم و گلزارى نداریم
دیوانه ى عشقیم و چون بر گردن دل *** زنجیرى از گیسوى دلدارى نداریم
در حضرتش بارى الهى جز دعائى *** با اشک و آه و ناله ى زارى نداریم
عارف : در اصطلاح بیداران راه ، و نیازمندان درگاه و عاشقان آگاه ، انسانى است که نفس خود را به حسب قوّه ى نظریّه کامل کرده ، و علم به حقایق را به قدر توان تحصیل نموده ، و از صفات رذیله و عقاید خبیثه خود را پاک ساخته ، و خویش را به اعتقادات حقّه و کمالات الهیّه آراسته نموده .
عارف : داراى علم و عمل است ، و تمام اوامر الهى را گردن نهاده ، و از آنچه نهى شده دورى جسته و به خاطر ریاضت شرعیّه و عبادت الهیّه داراى قوّت و قدرت عملى شده است .
عارف : در زبان اهل ذوق و ارباب شوق و مستان میخانه ى عشق ، انسانى است که علاوه بر کمال معرفت و عمل ، جمیع قوا و اعضا و جوارح او براى خدا شده و در حقیقت داراى مقام فناء فى الله گشته و خلاصه جز یکى نخواهد و جز یکى نداند .
مى گویند دو نفر با هم در حساب کار و کسب اختلاف داشتند ، براى حلّ اختلاف به کمک دهنده اى محتاج شدند ، عارفى بر آنان گذشت ، از او کمک طلبیدند ، چون هر کدام اعداد دفتر خویش را به او عرضه کردند ، او غیر از « یک » نگفت . پرسیدند مگر دیوانه اى که ما چون هریک از اعداد خود را به تو مى گوئیم غیر یکى نمى گوئى و از یکى نمى گذرى ؟ گفت چه کنم که جز یکى ندانم و غیر یکى به خاطرم نمى گذرد .
در هر صورت ، عارف : علاوه بر دو قوّه ى علم و عمل تمام وجود او متوجّه حق است ، و در اجراى واجبات و ترک محرّمات و بجاى آوردن نوافل سستى نمىورزد ، و این همه با اتّصال به فرهنگ انبیا و امامان که همان فرهنگ وحى است میسّر است ، و چون عارف این سیر و سفر را ادامه دهد به مقام فناء فى الله و سپس بقاء بالله مى رسد .
این طرفه آتشى که دمى برقرار نیست *** گر نزد یار باشد و گر نزد یار نیست
صورت چه پاى دارد کاو را ثبات نیست *** معنى چه دست گیرد چو آشکار نیست
عالم شکارگاه و خلایق همه شکار *** غیر نشانه اى زامیر شکار نیست
هر سوى کار و بار که ما میر و مهتریم *** و آن سو که بارگاه امیرست باز نیست
اى روح دست برکن و بنماى رنگ خوش *** کاینها همه بجز کف و نقش و نگار نیست
هرجا غبار خیزد آن جاى لشکرست *** کآتش همیشه بى تف و دود بخار نیست
تو مرد را زگردندانى چه مردى است *** در گرد مرد جوى که با گرد کار نیست
اى نیکبخت اگر تو بخوئى بجویدت *** جوینده اى که رحمت وى را شمار نیست
سیلت چو در رباید دانى که در رهش *** هشت اختیار خلق ولى اختیار نیست
در فقر عهد کردم تا حرف کم کنم *** امّا گلى که دید که پهلوش خار نیست
ما خار این گلیم برادر گواه باش *** این جنس خار بودن فخرست عار نیست
منبع: http://erfan.ir

راهیان ولایت معرفت سرا(علوی)

روزانه‌ها

پیوندها

جدیدترین یادداشت‌ها

نویسندگان

بایگانی